Gepubliceerd: 6 Augustus 2016
In het julinummer van De Regenboog-Arco Iris, het maandblad voor de Nederlandse gemeenschappen in Brazilië, is een boekbespreking verschenen door Kees Wijnen over het onlangs verschenen boek van historicus Mari Smits getiteld 'HOLAMBRA - De moeizame beginjaren van een stukje Nederland in Brazilië'.
Het boek van Mari Smits is te koop bij Valkhofpers te Nijmegen.
Een bewogen geschiedenis van Holambra (bijdrage van: Kees Wijnen)
Onlangs is er een boek uitgebracht waarin de historicus Mari Smits de totstandkoming en de beginjaren van het emigratieproject Holambra heeft beschreven. Door het vormen van een Nederlandse kolonie zouden katholieke boeren en tuinders, ondanks de risico's, de mogelijkheden van de agrarische emigratie naar Brazilië kunnen benutten. Vooral in die kringen was in de naoorlogse jaren een grote belangstelling voor dat land. Het boek is een onderdeel van het "Tulipana"- programma. Met dit gezamenlijk Braziliaans-Nederlands project wil men het cultureel erfgoed uit de verschillende Nederlandse koloniën in Brazilië toegankelijk maken. De Braziliaanse wereld waarin ooit Nederlanders gewoond en gewerkt hebben, kan daardoor verder opengaan. Familieleden en kennissen van bijvoorbeeld emigranten kunnen dan vanachter hun computer in Nederland de opgeslagen afbeeldingen en documenten raadplegen. Iedereen kan dan de fotocollecties die in de musea van de koloniën beschikbaar zijn raadplegen. Men kan dan ook direct kennisnemen van de opgetekende belevenissen van familie en kennissen.
Dit bleek tijdens een symposium in het Huygens Instituut in Den Haag waarbij de historicus Mari Smits zijn nieuwe Holambra-boek presenteerde. Hij lichtte daarbij de publicatie: "Holambra; de moeizame beginjaren van een stukje Nederland in Brazilië" nog nader toe. De daarbij aanwezige ambassadeur van Brazilië ontving als eerste het pas verschenen boek. Deze bijeenkomst bracht mij terug naar 1962 toen ik de vraag kreeg om uit te zoeken waarom de opzet van de Nederlandse kolonie Holambra in Brazilië was mislukt. Daarbij ging het vooral om de rol die Geert Heymeijer als initiatiefnemer vanuit de Nederlandse Iandbouworganisatie (KNBTB) hierin had gespeeld. Ir. Heymeijer was in de naoorlogse jaren een prominent overlegpartner die een benoeming tot directeur-generaal op het Ministerie van Landbouw aan zich voorbij liet gaan, omdat hij zich wilde wijden aan de boeren-emigratie naar Brazilië. Mijn toenmalige opdrachtgever, prof. Horring, was ook geïnteresseerd in het uiteindelijke resultaat van de inspanningen van de Nederlandse emigranten. Over Brazilië was verder weinig informatie voorhanden, De toenmalige landbouwattaché (Hendrik Meijer) had in 1951 een proefschrift geschreven over de ontwikkelingsrichtingen waarvoor de BraziIiaanse landbouw was geplaatst. Ging men het gebruik van de cultuurgrond rond de steden intensiveren, zoals op Holambra, of koos men voor het in gebruik nemen van de grote grasvlakten (campos) in de verre binnenlanden?
Het beantwoorden van de genoemde vragen zou momenteel een stuk eenvoudiger zijn, want in het gepresenteerde boek heeft Mari Smits de geschiedenis van Holambra tot in detail weergegeven. Bij mijn speurtocht in 1962 moesten de toen nog actieve emigranten en vertegenwoordigers van de instellingen en organisaties ter plaatse worden benaderd. Mari heeft zich in zijn boek vrijwel geheel gebaseerd op de documenten die in de verschillende archieven konden worden geraadpleegd.
Daaruit komt een beeld naar voren van de rivaliteit die zich bij het opzetten van de kolonie tussen de verschillende overheidsinstellingen en de vertegenwoordiger van particuliere organisaties in Nederland heeft voorgedaan. Heymeijer had daarmee heel wat te stellen. In de toenmalige naoorlogse verhoudingen bewaakten de overheidsorganisaties de drang van de burgers om zich elders in de wereld te vestigen. Ongunstige ervaringen hadden er in eerdere jaren toe geleid dat emigranten in hachelijke omstandigheden op Rijkskosten moesten worden teruggehaald. Dat moest worden voorkomen! Emigratie was als een sluitstuk van de arbeidsmarkt het werkterrein van het Ministerie van Sociale Zaken. Alleen als er te weinig werkgelegenheid was, moest het vertrek worden bevorderd naar geaccepteerde bestemmingen. Daarbij golden nog allerlei beperkende voorwaarden voor het uitvoeren van geld en goederen. In dit krachtenveld was ir. Heymeier met zijn wilde plannen voor een grootschalige emigratie naar Brazilië een vrijbuiter die uitgeschakeld moest worden. Die gelegenheid deed zich voor toen na enkele jaren de overheid werd gevraagd om financiële steun te verlenen aan zijn emigratieproject.
Aan het verlenen van de overheidssteun waren ingrijpende voorwaarden verbonden. Deze leidden ertoe dat de overheidsbemoeienis op uiteenlopende wijzen en gedurende langere tijd nodig was. Met het overnemen van het project van de particuliere initiatiefnemer, de toenmalige Katholieke Nederlandse Boeren Tuindersbond, ging ook het initiatief over naar een regeringscommissaris die, vanuit zijn positie van toezichthouder, een beslissende rol ging spelen bij de verdere ontwikkeling van de Brazilië-emigratie. Overduidelijk komt uit de beschrijving naar voren dat de aard van het leiderschap, zoals dat van Charles Hogenboom als regeringscommissaris, bepalend is geweest voor het succes dat in een vreemde omgeving kon worden behaald. Om de belangen van de emigranten en van de Nederlandse overheid in het toenmalige onzekere Brazilië te behartigen speelde de door Nederland aangestelde commissaris als het ware een simultaanschaakspel om het emigratieproject kost wat kost te doen slagen. Hij moest daarbij onafgebroken opboksen tegen interne en externe krachten. Anders dan men zou vermoeden speelden hierin ook sommige leden van de talrijke in Brazilië werkzame Nederlandse missiecongregaties een niet altijd positieve rol. Uit persoonlijke betrokkenheid met de emigranten-gezinnen verzetten zij zich herhaaldelijk tegen de algemene in coöperatief verband levende opvattingen. De inzet en overtuigingskracht van de aangestelde commissaris waren nodig om het project op de koers te houden die bij de opzet door Nederlandse partners wenselijk was gevonden. Als leider van dc gemeenschap putte Hogenboom daarbij uit zijn ervaring met het leven van Nederlanders in het Nederlands-Indië. Daar had men onder meer tijdens de Japanse bezetting eveneens moeilijke omstandigheden moeten overwinnen.
Het wonen en met zijn gezin deelnemen aan het leven in de plaatselijke emigrantengemeenschap legde de basis voor een omvangrijk netwerk in de Braziliaanse omgeving. De gemeenschap van de emigrantenkolonie Holambra met de gezinsbedrijven werd door velen gezien als een voorbeeld voor de ontwikkeling van het Braziliaanse platteland. Niet alleen in Braziliaanse kringen maar ook in de Verenigde Staten werd met bewondering naar de resultaten van de Nederlandse koloniën gekeken.. De vestigingsprojecten van vakbekwame Nederlandse boeren die op diverse terreinen samenwerkten konden bijdragen aan de ontwikkeling van arme weinig ontwikkelde gebieden. De emigratie kreeg daardoor een rol in de ontwikkelingssamenwerking. Dankzij de volharding en pioniersmentaliteit konden Holambra en de vervolgkolonie Campos de Holambra uitgroeien tot markante gebieden die in hun Braziliaanse omgeving nog steeds Nederlandse kenmerken hebben behouden. Het zijn de stapstenen die het kennisnemen van het hedendaagse Brazilië voor velen vergemakkelijken. Voor de recente geschiedenis vormt het boek van Mari Smits een leerzame inleiding met een overzicht van van de ondervonden moeilijkheden. Daarbij is in overweging te nemen dat de bij sommige processen betrokken personen en instanties tot iets anders gekleurde conclusies kunnen komen dan de schrijver die zich vrijwel uitsluitend heeft gebaseerd op schriftelijke bronnen. Ondanks de beschreven problemen is in de loop van de jaren een bloeiende gemeenschap van Nederlanders en Brazilianen ontstaan.
